تجهیز آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی ایران با تجهیزات ساخت ایران
معاون علمی و فناوری آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه، با تاکید بر اینکه تصویربرداری مولکولی میتواند به‌عنوان تخته پرش ما باشد که از فاز پیش بالینی به سمت فاز بالینی بر روی انسان حرکت کنیم، گفت: نهمین آزمایشگاه در جهان هستیم که این خدمات را ارائه میدهیم.
دکتر احسان شریف پاقلعه: تمام دستگاه‌های تصویربرداری آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران ساخت شرکت‌های دانش‌بنیان این دانشگاه است
معاون علمی و فناوری آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه، با تاکید بر اینکه تصویربرداری مولکولی میتواند به‌عنوان تخته پرش ما باشد که از فاز پیش بالینی به سمت فاز بالینی بر روی انسان حرکت کنیم، گفت: نهمین آزمایشگاه در جهان هستیم که این خدمات را ارائه میدهیم.
به گزارش مفدا تهران، آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران اولین کلینیک جامع پیش بالینی کشور است که زمینه ی «نهادینه شدن آزمایش‌های پیش بالینی و فرهنگ تحقیقات بنیادین مبتنی برای فیزیک تصویربرداری» را فراهم میکند. این آزمایشگاه مجهز به «تجهیزات با تکنولوژی بالا» است که همگی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان طراحی و ساخته شده است. همچنین این مجموعه به شبکه آزمایشگاهی کل کشور متصل است تا محققان بتوانند با کمترین هزینه از خدمات این آزمایشگاه استفاده کنند. باتوجه‌به افتخارات ارزشمند و ماندگار این آزمایشگاه و بعد از بازدید دکتر قناعتی سرپرست دانشگاه به همراه تیم ایشان؛ از دکتر احسان شریف پاقلعه معاون علمی و فناوری آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه، دعوت کردیم و در استودیو شفآ روابط عمومی در خدمت ایشان بودیم.
ضمن تشکر از اینکه دعوت ما را پذیرفتید، لطفاً در ابتدا خودتان را برای ما معرفی بفرمایید؟
دکتر احسان شریف پاقلعه، استادیار ایمنی‌شناسی پزشکی گروه ایمونولوژی دانشکده پزشکی و معاون علمی و فناوری آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران هستم.
در ابتدا ضمن معرفی آزمایشگاه پیش بالینی از حوزه فعالیت این مجموعه بفرمایید؟
آزمایشگاه کلمه‌ی شاید درستی نباشد، اینجا به نظرم مرکز است اما مرکز و مراکز تحقیقاتی بار حقوقی دارند! در این مجموعه (آزمایشگاه) کلیه خدمات فوق‌تخصصی برای پژوهشگران داخل و بیرون از دانشگاه و حتی خارج از ایران ارائه میشود.
پیش بالینی فازی از مطالعات در حوزه‌ی سلامت است که برای بحث تولید دارو و کیت‌های تشخیصی مورداستفاده قرار می‌گیرد و در این فاز مطالعاتی به بالین بیمار و انسان ورود پیدا می‌کنیم.
هدفش این است که به طور نمونه؛ سمیت دارو را بسنجیم و اینکه چه مقدار دارو تزریق کنیم و یا اینکه این دارو چه اثری روی بدن جاندار می‌گذارد و بتوانیم قبل از اینکه ورود به بدن انسان پیدا کنیم، اطلاعات کلی و یا حداقلی داشته باشیم و دست‌به‌عصا تر و بهتر به مطالعات پیش بالینی ورود پیدا کنیم.
اما آن مسئله‌ای که این مجموعه را منحصربه‌فرد و حائز اهمیت میکند این است که امکانات فوق‌تخصصی این مجموعه کمک میکند از مطالعات حیوانی که بر روی حیوانات کوچک آزمایشگاهی انجام میدهیم، بیشترین اطلاعات را استخراج کنیم بدون اینکه نیاز باشد حیوان را از بین ببریم و نکته‌ی دیگر اینکه شبیه مطالعات انسان را روی همان جاندار انجام دهیم که در نهایت تبدیل به آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران شدیم.
از اهمیت تصویربرداری پیش بالینی و کاربردهای آن برای ما صحبت بفرمایید؟
در حال حاضر موضوعی که در بحث پزشکی خیلی مطرح میشود این است که بتوانیم تشخیص سریع و زودهنگام داشته باشیم و اثربخشی دارو را شاهد باشیم.
به طور نمونه؛ داخل بدن یک انسان یا حیوان کاملاً تاریک است ما وقتی یک دارو و یا یک سلولی به‌عنوان سلول درمانی، داروهای نوترکیب و یا واکسن تزریق کنیم، می‌خواهیم مشاهده کنیم که چه اتفاقاتی رخ‌داده است؛ مثلاً (سه دانه شکر بریزید در یک گونی شکر) این را حالا پیدا کن! پیچیدگی کار سنگین و سخت است اما باید بدانیم که این مسیر را می‌توانیم هموارتر کنیم و در داخل تاریکی موجود زنده بتوانیم تصویربرداری کنیم.
مبحثی که در حال حاضر در پزشکی مطرح میشود و در مطالعات پیش بالینی خیلی بیشتر کار میشود بحث «تصویربرداری مولکولی» است و اینکه در آن فرایند به طور نمونه؛ در شکستگی، به سلول‌ها و پروتئین‌هایی که سهیم هستند بتوانیم آن را تکثیر و کاری کنیم که در اصل بهبود آن آسیب‌دیدگی بهتر شود.
در تصویربرداری سلولی یا مولکولی «تصویربرداری مدرن» به آینده پزشکی نزدیک‌تر می‌شویم، اگر تصویربرداری مولکولی داشته باشیم و به‌صورت زنده و غیرتهاجمی نیاز نداشته باشیم بحث آندوسکوپی مطرح میشود و با تزریق یک سری ماده‌ها و مولکول‌های نشان‌دار شده دقیقاً به داخل بدن نگاه کنیم و نیازی به حتی آندوسکوپی نداشته باشیم که حداقل آسیب را هم برای موجود زنده نداشته باشیم.
اگر در یک جمله بخواهم اهمیت تصویربرداری را مطرح کنم این است که موجود تاریکی را فرض کنید در پرتگاه هستید کاملاً تاریک، یک چراغ‌قوه کوچک داشته باشیم و فقط جلوی پای خودمان را می‌توانیم ببینیم و قدم‌های بعدی را برنامه‌ریزی کنیم در نتیجه تشخیص‌های بیماری‌هایمان خیلی سریع‌تر و درمان‌ها بهینه‌تر میتواند باشد و درمان‌ها و تشخیص آن شخص محور میشود نه اینکه یک نسخه برای همه تهیه کنیم و اینکه بعضاً در برخی از افراد جواب می‌دهد و در برخی جواب نمی‌دهد چرا که شما در آن شخص به‌خصوص می‌آیید تصویربرداری می‌کنید حالا اگر شخص باشد میشود فاز بالینی و اگر حیوانات کوچک آزمایشگاهی باشد؛ فاز پیش بالینی میشود.
بنابراین اهمیت تصویربرداری در پیش بالینی و انسان روی این موضوع است و نکته‌ی جالب‌تر اینکه تکنولوژی دستگاه‌هایی که ما در آزمایشگاه پیش بالینی داریم که به آن تقریباً میشه «پزشکی ترجمه‌ای» گفت؛ یعنی با آن دستگاهی که ماده را به حیوان تزریق می‌کنیم همان ماده را به انسان با سایز بزرگ‌تر هم می‌توانیم تزریق کنیم. در بیمارستان‌هایی که در داخل دانشگاه داریم می‌توانیم تصویربرداری مولکولی داشته باشیم پس در اصل این فرایند میتواند تخته پرش ما باشد که از فاز پیش بالینی تصویربرداری مولکولی به سمت فاز بالینی بر روی انسان حرکت کنیم.
به طور مثال یک سری دارو به انسان تزریق می‌کنیم مشاهده می‌کنیم جواب نمی‌دهد می‌توانیم برگردیم و در مطالعات پیش بالینی و مطالعات حیوانی تصویربرداری کنیم که چرا جواب نمیده و داروها مون را بهینه‌تر کنیم و بعد دوباره برگردیم در فاز بالینی. به طور نمونه؛ یکی از مولکول‌هایی که ما در آزمایشگاه پیش بالینی تزریق می‌کنیم دقیقاً ماده‌ای است که به انسان و بیماران سرطانی تزریق میشود که در آزمایشگاه پیش بالینی توسط محققین استفاده میشود.
آقای دکتر از ویژگی‌های برجسته این آزمایشگاه در مقایسه با آزمایشگاه‌های موجود درجهان و ارتباط آزمایشگاه پیش بالینی با شرکت‌های دانش‌بنیان و تجهیزاتی که در داخل کشور تولید میشود، صحبت بفرمایید؟
تقریباً از چهار سال پیش شروع به کار کردیم؛ من به نمایندگی از همکاران فعال آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران در خدمت شما هستم؛ جا دارد در این فرصت مغتنم تشکر ویژه داشته باشم از معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری دکتر سورنا ستاری که بودجه سه میلیاردتومانی را در اختیار ما برای ساخت تجهیزات آزمایشگاه قرار دادند.
و بعد تشکر می‌کنم از رؤسا و معاونین قبلی پژوهشی دانشگاه و دکتر حسین قناعتی و دکتر اکبر فتوحی که از این آزمایشگاه بازدید و حمایت همه‌جانبه کردند.
اگر بخواهم از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آزمایشگاه پیش بالینی صحبت کنم باید به موارد خیلی زیادی اشاره کنم؛ نخست اینکه این آزمایشگاه مجموعه‌ای است در مرکز تهران و از لحاظ تکنولوژی و دستگاه‌های مختلف و خدماتی که ما داریم وقتی شروع کردیم، «نهمین آزمایشگاه در جهان» بودیم و هستیم. در واقع پنج تا از این آزمایشگاه‌ها در آمریکا است، دو تا در کشور انگلیس و یکی در آلمان و یکی هم در ایتالیا.
جالب‌توجه است که رئیس آزمایشگاه مشابه ما در دانشگاه استنفورد در سمپوزیوم امسال ما ارائه داشتند و فکر می‌کرد ما یک تیم خیلی بزرگی داریم که در آزمایشگاه در بحث‌های (آزمایشگاهی، آموزشی و سمپوزیوم) حضور دارند فکر می‌کردند ما یک دانشکده هستیم، ولی گفتم ما کل این کارها را با سه نفر نیروی تمام‌وقت اداره می‌کنیم.
نکته بعدی اینکه که علاوه بر این، امکانات در یک جا متمرکز شده و باعث منحصربه‌فرد شدن آزمایشگاه میشود که برای محققین خیلی کارشان راحت باشد، وقتی به این آزمایشگاه مراجعه می‌کنند سعی میشود تمامی دغدغه‌ها و مشکلات پژوهشی که دارند در یک مکان برای آنها انجام بشود.
ما به صورت مرکز تحقیقاتی نیستیم؛ یعنی محقق می آید و میگوید من میخواهم این مطالعه را انجام بدهم ما به آنها مشاورعلمی میدهیم و کمک می‌کنیم و این که این آزمایش انجام میشود به آنها دیتا میدهیم، مبلغی پرداخت می‌کنند که بابت این مبلغ هم برای دانشگاه علوم پزشکی تهران تخفیف ویژه گذاشتیم و همچنین علاوه بر چهل درصد هزینه توسط شبکه‌ی آزمایشگاهی کشوری پرداخت میشود؛ هزینه‌ی خیلی کمی را محقق پرداخت میکند. علاوه بر آن آزمایشگاه ما کلی تخفیفات برای خدمات آزمایشگاهی و تصویربرداری دارد که هر فردی تمایل دارد میتواند با مراجعه به سایت آزمایشگاه پیش بالینی به نشانیwww.TPCF.ir از این تخفیفات مطلع شود و پروژه خود را ثبت کند.
در آزمایشگاه پیش بالینی کار سختی را در حوزه آموزش داریم، به طور مثال اینکه شما فرض کنید تلفن همراه را در روستایی دویست سال پیش بردید و باید آموزش بدهید درصورتی‌که اصلاً تلفن همراهی نبود شرایط برای این آزمایشگاه به این صورت است. تکنولوژی‌هایی که داریم فوق‌تخصصی و بسیار پیشرفته است. این لحاظ دوباره ما را منحصربه‌فرد میکند از این که بتوانیم این خدمات را برای محققین دانشگاه خودمان و خارج از دانشگاه ارائه بدهیم.
نکته‌ی دیگری که به نظرم خیلی ویژه و منحصربه‌فرد بودن ما را نشان می‌دهد اینکه تمامی تکنولوژی‌های که ما در بحث تصویربرداری داریم ساخت کشور خودمان و شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاه علوم پزشکی تهران است.
پژوهشگرانی در این دانشگاه آمده‌اند به همراه اساتید که مدیرعامل‌های شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران هستند «پایان‌نامه‌های آنها تبدیل به محصول» شده است و آن دستگاه تصویربرداری از کارهای فوق پیشرفته تصویربرداری (مایکرو پت و ...) و هم اکنون از آن دستگاه‌ها کلی پایان‌نامه‌ی دانشجو هامون و کلی خروجی جدید داریم و استفاده می‌کنیم و بیشتر دنبال علم و پژوهش‌های مختلف می‌گردیم و علامت سؤالات را با بحث تصویربرداری رفع می‌کنیم.
و دوباره از خود این دوره محصولات مختلف یعنی چرخه‌ی علم و صنعت و دوره علم ما دو سری داریم که اینجا طی می‌کنیم و این خودش خیلی جالب است یعنی نشان می‌دهد که این علم محصول داشته و از آن محصول علم‌های بیشتری دارد کشف میشود و خوبی دیگری که این بحث دارد این است که در اصل متخصصین و مهندسین که این دستگاه را ساختند نزدیک ما در بیمارستان امام خمینی (ره) هستند و در نتیجه خود مهندس دستگاه همیشه در دسترس است و ما می‌توانیم مستقیم با آنها ارتباط داشته باشیم. من تجربه کار مشابه را در خارج از ایران داشته‌ام و از این لحاظ مثل اینجا نبود که متخصصی که دستگاه را ساخته در محل مراجعه کند. این امر باعث میشود از دستگاه‌ها بهینه‌تر استفاده کنیم.
من عمر پژوهشی خودم را در دانشگاه لندن گذراندم و هنوز هم هیئت‌علمی آنجا هستم، بهترین دستگاه‌های جهان را در حوزه ی تصویربرداری حیوانی داشتند اما مهندس دستگاه‌ها مراجعه نمی‌کردند من به‌عنوان مصرف‌کننده دستگاه صحبت می‌کردم گفتم این‌جوری ارتقا بدیم خیلی برای ما بهتر میشود قبول می‌کردند ولی هیچ‌وقت انجام نمی‌شد چون تا سلسله‌مراتب و آن بوروکراسی‌ها بخواهد طی شود خیلی زمان بر بود. اما در این مجموعه به این صورت نیست خود مهندس مراجعه میکند و وقتی مطرح میشود دراسرع‌وقت کار به نحو احسن انجام میشود و دستگاه‌ها ارتقا پیدا میکند.
ویژگی منحصربه‌فرد دیگری که بخواهم به آن اشاره کنم این است که در آزمایشگاه پیش بالینی میانگین سنی محققین و تمامی افرادی که مشغول ارائه خدمت هستند حدود 35 سال است. این موضوع نشان می‌دهد با یک تیم جوان خروجی‌های خوبی را رقم زده‌ایم.
و اگر بخواهم مقایسه کنم خروجی‌های این آزمایشگاه «معادل یک دانشکده در بعد آموزش و پژوهش» است. تا به امروز بالای سی هزار ساعت آموزش داده‌ایم در حوزه‌ی فوق‌تخصصی که در کشور اصلاً وجود نداشت. اساتید این حوزه‌هایی که ما داریم با آنها کار می‌کنیم در ایران تقریباً نداریم زیر پنج نفر در کشور داریم. اساتید و پژوهشگران را تربیت می‌کنیم که با این حوزه آشنا شوند و بتواند منشأ کلی خدمات بشوند.
بالای صد و چهل مرکز علمی مختلف به آزمایشگاه ما مراجعه کردند و ما به آنها خدمات ارائه دادیم به‌طورکلی آزمایشگاه پیش بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران به 140 مراکز علمی و 300 نفر عضو هیئت‌علمی خدمات ارائه منحصربه‌فرد ارائه داده است.
باتوجه‌به «شرایط تحریم و بحران کرونا» روند صعودی فعالیت‌های مرکز چشمگیر است و بالغ بر سه هزار اسکن مختلف انجام شده و مجموعه خود اینها همه نشانگر این است که در این حوزه هم در کشور فعالیت خوبی صورت‌گرفته است.
وقتی شروع به کار کردیم هرسال سمپوزیوم داشتیم، در سمپوزیوم سال اولمان به‌سختی توانستیم یک‌روزه برگزار کنیم اما از سال گذشته سمپوزیوم ما دوروزه و به‌صورت دو زبان انگلیسی و فارسی برگزار میشود و کلی محقق‌های جدید در ایران آمدند، با توکل به خدا مسیر خوبی را در پیش گرفته‌ایم اما باید بیشتر تلاش کنیم.
در خصوص مراحل آزمایش دارو با استفاده از سیستم‌های موجود در آزمایشگاه پیش بالینی توضیح بفرمایید؟
بحث فرایند تولید دارو که یک فرایند مشخص است و به‌صورت کلاسیکال در دانشکده داروسازی تدریس میشود؛ اگر بخواهم به‌صورت خلاصه اشاره کنم اینکه محقق به یک بیماری نگاه میکند و اینکه آن بیماری از کجا نشات گرفته و چه مسیری باعث آن بیماری شده، چه پروتئین‌ها و سلول‌ها و مولکول‌هایی آسیب‌دیده‌اند و سعی میکند دارویی درست کند که باعث ترمیم بیماری شود.
داروها ممکن است از نوع‌های مختلف؛ ترکیبات شیمیایی، پروبیوتیک، سلولی، نانو و ... باشند، از هرکدام از اینها اگر درست شوند در گام اول در فاز مولکولی و علوم پایه نگاه می‌کنند که هرکدام از این مولکول‌ها بهترین اثربخشی را میتواند روی سلول داشته باشد در این شرایط روی حیوان امتحان نمی‌شود. وقتی که پیدا کردند کدامشان از همه بهتره می‌روند فاز بعدی و مطالعات حیوانی که میشود همان مطالعات پیش بالینی که مجموعه پیش بالینی روی آن تمرکز دارد.
اما تصویربرداری آن دستگاهی که ما داریم چه فرقی میکند به‌صورت روش کلاسیکال و سنتی؛ در همه‌ی مطالعات معمولاً این‌جوری بود که دارو تزریق می‌کردند به طور مثال، ما به پنج تا موش‌های آزمایشگاهی دارو تزریق می‌کردیم و یک گروه دیگر موش سالم باشد یعنی بهشون دارو تزریق نمی‌کردیم. اینها را با این دو تا مقایسه می‌کردیم حالا اگر ممکنه ما این را می‌خواستیم تا یک ماه بررسی کنیم و باید قلبش را بررسی می‌کردیم و باید پنج تا از این موش‌ها را می‌کشتیم و قلبشان را در میاوردیم کالبدشکافی می‌کردیم و در این مطالعه خیلی هزینه زیاد می‌شد و این که در خور آن جاندار نبود یعنی هر دفعه یک موش را می‌کشتید و معلوم نیست این موش روزهای قبل چه جوری بود اما کاری که تو بحث تصویربرداری میتواند کمک ما کند اینکه آن تکنولوژی‌هایی که محصولات دانش بنیان دانشگاه علوم پزشکی تهران است در این مجموعه ما داریم و اینکه ما می‌توانیم این حیوان یعنی همین پنج تا را از روز اول تا آخر زنده داشته باشیم و بدون اینکه نیاز داشته باشیم قلبشان را در بیاوریم می‌توانیم قلبشان را بررسی کنیم و مشاهده کنیم دارو چه اثری مثلاً روی سکته‌ی قلبی این موش‌ها داشته و توانسته آنها را به سمت بهبودی ببرد این تصویربرداری که ایجاد شده خیلی تسریع میکند.
در آزمایشگاه پیش بالینی باشگاه پژوهشگران تیم‌هایی ایجاد کردیم که بررسی می‌کنند که این تصویربرداری‌های دستگاه‌های فوق پیشرفته‌ای که ما داریم چه جوری میتواند کمک کند که اینها را استانداردسازی کنیم با روش‌های روتینی که هم اکنون وجود دارد و اینکه جایگزین کنیم چرا که این تصویربرداری خیلی تسریع میتواند بکند و خیلی دقیق‌تر میتواند به‌صورت غیرتهاجمی اطلاعات بدهد واینکه حیوان زنده است و تا آخر پروژه می‌توانید آن را بررسی کنید. در حال حاضر در آزمایشگاه پیش بالینی اساتید بزرگواری از دانشگاه علوم پزشکی تهران مشغول تحقیق واکسنی مثل فایزر (ایرانی) هستند که علیه دلتا هم مؤثر است. مطالعات حیوانی آن در مجموعه ما در حال انجام است که این فرایند کمک میکند که اثربخشی دارو را بتوانیم بیشتر قبل از اینکه ورود به انسان پیدا کند، داشته باشیم.
و اما سخن پایانی؟
باید به خودمان یک‌بار دیگر نگاه کنیم در مجموع صحبتم با همکارانمان است. آزمایشگاه پیش بالینی مصداقی از یک مجموعه خیلی خوب در دانشگاه است. تک‌تک بزرگواران اطراف خودشان را نگاه کنند متوجه می‌شوند که همکارانشان از لحاظ خدمات تخصصی دارند چه کمکی به سازمان می‌کنند؛ نباید به خودمان نگاه منفی داشته باشیم. به قول سهراب سپهری؛ چشم‌ها را باید شست و جور دیگری باید دید.
وقتی من به مراکز مختلف مراجعه می‌کنم و آزمایشگاه پیش بالینی را معرفی می‌کنم به خودم می‌بالم. در شورای پژوهشی و دانشگاه‌های مختلف شهر تهران و حتی در کشور سوریه مجازی ارائه داشتیم.
وزیر علوم فیلیپین مهمان دکتر ستاری بودند به‌عنوان یکی از قطب‌های علمی کشور و دستاوردهای علمی؛ ایشان را فرستادند به آزمایشگاه پیش بالینی خیلی خوششان آمد و تصمیم گرفتند و تیم ما را با هزینه‌ی خودشان به کشور فیلیپین دعوت کردند و برای دانشمندان آنها کارگاه برگزار کردیم.
چند وقت پیش دندان‌های انسان‌های اولیه در ایران پیدا شده بود و قرار بود برای تصویربرداری به کشور فرانسه ارسال شود اما وقتی متوجه شدند در آزمایشگاه پیش بالینی این دستگاه تصویربرداری را داریم به این مرکز مراجعه کردند که خود فرانسوی‌ها هم تعجب کردند که در ایران این تکنولوژی‌ها وجود دارد.
به نظرم این یک نمادی از ما می‌توانیم و خودباوری است که در کار به‌شدت سخت تیمی این دستگاه ساخته شده و دوباره در کار تیمی از این دستگاه استفاده و خدمات ارائه میشود. در نهایت در کار تیمی می‌توانیم برای دانشگاه و کشور موفق باشیم.